Jól í gamla daga og starf héraðslæknis á síðustu öld

Jól 1956 

Öftust á myndinni hér að ofan stendur Lilja María (Lillý), sitjandi er Aðalheiður (Heiða) með Sigrúnu Rögnu (Rögnu, f. 1956) í fanginu. Fremst situr svo Greta Björg kotroskin og glöð á jólunum. (Slaufan fína tolldi nú ekki lengi í hárinu!)

Myndin er tekin við jólatréð í stofunni í gamla læknishúsinu á Kirkjubæjarklaustri, jólin 1956. Húsið er enn embættisbústaður héraðslæknis, það hefur nú verið tekið allt undir íbúð hans, en ekki aðeins efri hæðin, eins og var þegar ég átti heima þar. Þá var viðtals- og skoðunarherbergi, apótek og ein sjúkrastofa, fyrir fólk sem þurfti stöðugt eftirlit eða aðhlynningu, á neðri hæðinni. Héraðið var (og er enn) víðfeðmt, náði austan úr Öræfum, niður Meðalland og vestur í Álftaver.

Einnig kom fyrir að héraðslæknirinn á Klaustri þyrfti að leysa af héraðslækninn í Vík í forföllum, þá var yfir Mýrdalssand að fara. Í þá daga voru vegasamgöngur ekki eins og í dag, t.d. var ekki búið að  loka hringveginum austur á Höfn, hann var ekki lagður og opnaður fyrr en löngu seinna, vegurinn endaði vestan megin við Núpsstað (undir Lómagnúpi). Læknirinn fór í byrjun dvalar okkar þarna á hestbaki yfir í Öræfi, yfirleitt eina ferð snemma vors meðan enn var lítið vatnsrennsli í óbrúuðum Núpsvötnunum, fyrir leysingar. Þó þurfti að bregðast við ef bráð veikindi komu upp þar, þá þurfti að sjúkdómsgreina í gegnum síma og útvega flugvél á staðinn ef ástæða þótti til, sem flaug þá með sjúklinginn beint á sjúkrahús í Reykjavík. Ég held að þarna hafi verið einhvers konar frumstæð flugbraut þar sem hægt var að lenda á í neyð.

Seinna fór læknirinn þangað í svokölluðum "vatnabíl", í fyld Lárusar Siggeirssonar, þess sem tók hvað mestan þátt í leitinni að "gullskipinu". Ég man að pabbi sagði einhvern tíma að hraustasta og harðgerðasta fólk landsins hefði verið í Öræfum þeirra tíma, fólk sem kallaði ekki allt ömmu sína og kynni að bjarga sér, og ef neyðarkall bærist þaðan væri full ástæða til að bregðast skjótt við.

Eiginlegur vegur var ekki um Mýrdalssand, þó heita ætti að ár væru þar brúaðar. Þær tók þó fljótt af í jökulhlaupum. Einnig kom fyrir að læknirinn þyrfti að fara á strandstað niður á fjörur, þar sem læknir þurfti að vera viðbúinn ef á þyrfti að halda. Slíkar björgunaraðgerðir gátu varað í sólarhring eða meira. Þessu læknishéraði þjónaði faðir minn einn í samtals 8 ár.

Pabbi notaði yfirleitt jeppa, í byrjun embættisjeppa sem voru fyrst gamli Willy´s jeppinn, svo staion útgáfa hans og síðast Land Rover. Lengst af eftir að við fluttum til Reykjavíkur átti hann hvern Land Roverinn af öðrum, sem kallaðir voru "Lallar" á okkar heimili. Seinna fékk hann sér svo Lödu Sport.

Einhvern tíma stóð ég við hlið vel stæðs náunga heima hjá fyrrum tengdaforeldrum mínum og gáði að ferðum foreldra minna, sem voru væntanleg, út um glugga. Þegar þau óku upp að húsinu varð manni þessum að orði: "Nú, á pabbi þinn Lödu? Er hann ekki læknir?"

Ég sagði víst einhverjum að mamma væri með á myndinni hér efst, sem ég tók myndina í höfundarboxinu út úr. Það var misminni. Móðir mín, Ásta Kristín (Ásta) er með okkur á þessari (eldri) mynd:

Faðir minn heitir Úlfur Ragnarsson, hann orti mörg ljóð og sum þeirra hef ég birt hér á síðunni. 

Betlehemsstjarnan

Lýsir af himni lífsins bjarta stjarna,
leiðsögn, sem aldrei í myrkrinu brást,
til hans, sem er yndi allra jarðarbarna.
Enginn í heiminum göfugri sást.

:,: Ástúðin er hann, inn í hjörtun fer hann.
Umhyggju ber hann í brennandi ást. :,:

Vertu sem barnið, bara fylgdu honum,
byrðum hann léttir af öllum sem þjást.
Veitir þér huggun, hjartað fyllir vonum.
Himinsins stjörnur í augunum sjást

:,: Ástúðin er hann, inn í hjörtun fer hann.
Umhyggju ber hann í brennandi ást. :,:

Lýs milda stjarna leiðir jarðar allar.
Leys hverja deilu, er mennirnir kljást.
Líknaðu þreyttum þegar degi hallar.
Við þröskuldinn hinsta skal sigurinn nást.

:,: Ástúðin er hann, inn í hjörtun fer hann.
Umhyggju ber hann í brennandi ást. :,:

Úlfur Ragnarsson

Um ljóð og lag
Um málverkið hér að ofan

Prestur í hlutverki leikstjóra

Það rifjaðist upp fyrir mér í kvöld, að einu tilvikin sem ég man eftir um að séra Gísli, sóknarpresturinn á Klaustri, hafi haft hönd í bagga með starfi Kristjönu, kennslukonunnar okkar, voru þegar hann aðstoðaði hana við leikstjórn skólaleikritanna. Það er samt ekki alveg rétt, því hann var líka prófdómari í lestrarprófum hjá okkur.

Á vorin, þegar skólanum lauk, voru haldnar sýningar á verkum nemenda yfir veturinn og skemmtun í sambandi við hana. Þar voru lesin upp ljóð og leikin leikrit. Þegar við höfðum lært hlutverkin okkar sómasamlega, og sæmilegu rennsli var náð, mætti presturinn og gagnrýndi árangurinn. Það var okkar generalprufa.

Ég naut þess að leika Grasa-Guddu. Gleraugunum fékk ég að fela á bak við skýluklút. Prestinum líkaði bærilega túlkun mín. Ég vakti mikla lukku í sveitinni og litlu læknisdótturinni var óspart hælt og talin upprennandi stjarna og prímadonna af bændum og búandliði. Sukksess, sem sagt.

Árið eftir syrti þó heldur í álinn. Þá var ég valin til að leika ljúfa og blíða álfkonu. Þetta hlutverk hæfði mér engan vegin, enda vakti úthlutun þess til mín mér litla kæti. Ég neyddist þó til að taka það að mér, vegna þess að engar af hinum stelpunum voru með eins sítt hár og ég. Þegar búið var að leysa úr fléttunum náði það niður á mitt bak. Það leyndist líka ljón á vegi mínum. Til þess að falla inn í hlutverkið neyddist ég að taka niður gleraugun, áður en ég steig á svið, því þau þóttu ekki hæfa fagurri ásjónu álfkonu.

Séra Gísli, sem vorið áður hafði haft lítið út á túlkun mína á Grasa-Guddu að setja, var ekki hrifinn af hinni þungbúnu álfkonu sem drattaðist inn á sviðið. "Greta Björg,  ljúf og blíð álfkona á að vera brosleit og léttstíg, en ekki þramma eins og fjósakona að koma frá mjöltum". 

Einhvern veginn klóraði ég mig í gegnum sýninguna, með slegið hár og gullspöng um enni, gleraugnalaus og þreifandi mig inn á sviðið. Sem betur fer þurfti ég ekki að hreyfa mig mikið eftir að inn var komið og ekki að segja nema þrjár setningar. Svo féll tjaldið - að vísu var ekki um tjald að ræða í samkomuhúsinu Kirkjuhvoli, sem þjónaði sem skólahús þeirra 9-11 barna sem í skólann gengu. Ég hafði unnið annað leiklistarafrek, þó í þokumóðu væri.

- - - 

Þegar ég flutti til Reykjavíkur fékk ég að leika vitring í jólaleikriti. Litlum sögum fer af frammistöðu minni, enda aðalleikkonan komin í aukahlutverk og man ekki einu sinni hver leikstjórinn var.